Piyasa Tasarımı ve Eşleştirme teorisi Türkiye'de bazı sorunları çözmeye yardımcı olabilir mi?

Michael Porter'ın Rekabet Stratejisi kitabını yaklaşık 10 yıl önce okumuştum bir Harvard Üniversitesi Öğretim Görevlisi olan Porter sanırım 20’lerin 30’ların birçok iktisatçısının ve ekonomik düşünürlerinin aksine daha mütevaziydi. Bunu Toplum ve Ekonomi kitabını okumaya çalışırsanız anlayacaksınız diye düşünüyorum Max Weber'in iki ciltlik kitaba ancak sığan fikirlerinin sanırım birkaç kez okunması halinde anlaşılması mümkün olacaktır. Weber Sosyoloji ve ekonomiyi yarıştırmış ve bazı yerlerde eşleştirmeye çalışmış. Açıkçası Nicholas Taleb okuduktan sonra işin içerisine birazda psikoloji,sosyoloji,ekonomi konuları girdi ve halen okumaya devam ediyorum bu isimler mütevazi kütüphanemin başrollerindekiler gibi. Ayrıca bu yazar ve kitaplardan bahsetmemin sebebi kendime göre bir anlam arayışımın öyküsünün birer parçaları olmuştu.

Tarihinin ilk zamanlarından beri İnsanlık tüm sosyal ilişkilerini ve ekonomik yaşamını paylaşma, takas, eşleştirme ve piyasa tasarımı gibi eylem ve yöntemler ile yapmaya çalıştı. Bunları yıkıcı, kontrollü, kapsayıcı, pozitif gibi içerikler ile güdümlü hale de getirmeyi başardı. Örneğin Kredi Kartlarında gördüğümüz Visa bir piyasa tasarımı ürünüdür ve temel mantığı bir eşleştirme algoritması kullanılarak tasarlanmış olmasıdır. Hatta Amerika’da Böbrek Nakli organizasyonlarının daha ekin ve verimli hale getirilmesi içinde bu yöntem kullanılmış ve çapraz eşleştirme yöntemi ile çok daha iyi çalışan bir organizasyon haline getirilmiştir.

Ekonomide eşleştirme teorisi bölünmez kaynakların dağıtımını, değişimini ve birbiriyle eşleşmesini inceleyen, oyun teorisi ve piyasa mekanizması tasarımı araçlarını kullanan iktisat biliminin son otuz yılı içerisinde gelişen bir alanıdır.

Eşleştirme teorisi üzerinde çalışan araştırmacılar arasında A. Roth ve L.D. Shapley bulunmaktadır. Bu teorinin başlangıcı 1962 ve 2012 yılında Nobel ekonomi ödülünü alan Alvin Roth konunun daha iyi anlaşılmasının önünü açtı.

Bu yaklaşım daha sonra sağlık alanına neden uygulandı anlatmaya çalışayım ve bu sayede böbrek nakli gibi zor bir konunun aslında Piyasa Tasarımı ve eşleştirme yönteminin hem önemini hem de sosyal kırılganlıklarımızı giderebilecek bir unsur olduğu belki daha iyi anlaşılabilir.

Organ nakli piyasasının işleyişine yönelik olarak oluşturulacak bir piyasa tasarımında paranın rolünün arka planda kaldığı, piyasa tercihlerin yön verdiği bir durum söz konusudur. Sağlık profesyonelleri için çoğu zaman böbrek nakli için piyasa tasarımı zor ve ahlak dışı bir yaklaşım olarak kabul edilmektedir. Mal piyasasının aksine paranın satın almada etkin bir güç olmadığını savunan ekonomistlere göre ise organ nakli piyasasında bir tür değişime (mübadeleye) dayanan etkin bir piyasa tasarımı ile sınırlı talebi karşılamak mümkündür ve tasarım etik ilkeleri de koruyacak şekilde geliştirilebilir.

Gale-Shapley algoritması, iki taraf arasındaki tercihleri dikkate alarak en iyi eşleştirmeyi bulmak için adım adım ilerler. Öncelikle, her bir taraf kendi tercih sırasına göre diğer tarafa bir sıralama yapar. Sonrasında algoritma, her bir taraftan bir öğe seçerek eşleştirmeyi gerçekleştirir. Bu eşleştirmeler, her bir taraftan yeni bir seçim yapılıncaya kadar devam eder. Algoritma, sonunda stabil bir eşleştirme elde etmeyi hedefler.

Gale-Shapley algoritması, tercihler ve eşleştirmeler arasında adil ve stabil bir sonuç elde etmeyi sağlar. Bu algoritmanın kullanılmasıyla, taraflar arasında memnuniyet düzeyi yüksek ve karşılıklı tatmin sağlayan eşleştirmeler gerçekleştirilebilir. Ancak, her uygulama için tercihlerin ve kriterlerin dikkatlice belirlenmesi ve algoritmanın doğru şekilde uygulanması önemlidir.

Piyasa tasarımı ve eşleştirme yöntemleri, belirli bir kaynağın birden fazla talep arasında dağıtılması gerektiği durumlarda kullanılır. Piyasa Tasarımı ve Eşleştirme 'de Temel İlkeleri kısaca özetleyerek belki de ne işe yarayacağını veya nasıl sonuçlar amaçlamamız gerektiğini anlatmamız mümkün olacak nacak unutulmamalı ki bu ilkelerin dışında amaçlar ile de yapanlar yapılanlar mevcut.

Verimlilik: Piyasa tasarımı, kaynakların en verimli şekilde tahsis edilmesini hedefler. Bu, taleplerin en uygun şekilde karşılanması ve kaynak israfının önlenmesi anlamına gelir. Verimli bir piyasa tasarımı, toplumsal refahı artırabilir ve kaynakların optimum kullanımını sağlayabilir.

Eşitlik: Piyasa tasarımı ve eşleştirme yöntemleri, talepler arasında adil bir dağılımı hedefler. Bu, kaynakların sadece taleplerin değil, aynı zamanda sosyal adalet ve eşitlik ilkelerinin de dikkate alındığı bir şekilde dağıtılması anlamına gelir. Eşitlik ilkesi, dezavantajlı grupların dikkate alınmasını ve fırsat eşitliğinin sağlanmasını içerir.

İstikrar: Piyasa tasarımı, istikrarlı bir ortam sağlamayı amaçlar. Bu, taleplerin ve kaynakların değişkenlik gösterdiği durumlarda dengenin korunmasını sağlar. İstikrarlı bir piyasa tasarımı, güven ve öngörülebilirlik yaratır, dolayısıyla Kamunun veya ekonomik aktörlerin daha iyi kararlar almasına yardımcı olur.

Uygulanabilirlik: Piyasa tasarımı ve eşleştirme yöntemleri, uygulanması kolay ve etkili olmalıdır. Yöntemlerin karmaşıklığı, kaynakların tahsisi sürecini zorlaştırabilir ve maliyetleri artırabilir. Uygulanabilir bir piyasa tasarımı, katılımcıların anlayabileceği ve kullanabileceği bir yapıya sahip olmalıdır ki daha çok insanın katılımı sağlanabilsin.

Buraya kadar sanırım Piyasa tasarımı ve eşleştirme ile ilgili fikir sahibi olunabilir. Bu yöntemle veya buna benzer bilimsel yöntemlerle Para Piyasaları, Enerji piyasaları üretilmiş ve öyle tasarlanmışlar ki başka bir visa, başka bir para piyasası oluşturmak kimsenin içinden bile gelmiyor. Ayrıca hala tasarım yapmaya devam ediyorlar Karbon Piyasası, Yenilenebilir Enerji Piyasası, Elektrikli Otomobiller vb. Bunların hepsi henüz ürünler ortaya çıkmadan önce konunun tüm yönleri ile tasarlanarak her şeyin neticede tasarlayanlara hizmet etmesi veya fayda sağlaması üzerine kurgulanmış. Allah'ın verdiği güneşten elektrik üretiyoruz ama parayı kimler kazanıyor? deriz ya hep. Her gün birbirimizle telefonla konuşuyoruz, Mail yolluyoruz ama en büyük kazanan biz değiliz. Kredi kartlarımız ile harcama yapıyoruz hem biz öderken hem de bankalar tahsil ederken bir çaba sarf ediliyor ama visa yerli yerinde duruyor. Hatta rezerv para olarak tasarlanan doları düşününce tüm dünyanın ona hizmet edeceği şekilde tasarlandığı çok rahat anlaşılabiliyor.

Yukarıda saydığım örneklerde hem bir grubun veya topluluğun kullanacağı düzenli tasarımlar hem de tüm dünyayı ilgilendiren makro düzeydeki tasarımlar söz konusu.

Bunların bizimle ne ilgisi var?

Yeni bir yüzyıla adım atıyoruz ve daha önce yapılmış olan tasarımlar güncelleniyor veya yenisi yapılıyor, son yıllarda yerlilik, millîlik üzerine vurgularımız, Türk tipi olarak adlandırdığımız siyasetimiz, ekonomimiz ve diğer amaçlarımız var ve bunların tamamında bir kısım iyi yöntem ve uygulamaları yerlileştirmek ve millileştirmek gibi bir gayemiz var.

Yeni geliştirdiğimiz birçok teknolojik ürün silah ve sistemleri, Otomobil gibi araçlarımız var. Ataşehir'de bir finans merkezi inşamız var ve belli ki bize şimdiye kadar dayatılan finans merkezi algısının dışında bir misyonu olacak. Yani bize giydirilen kalıpları kırmak istiyoruz; yenilikler, yerlilik veya yerlileştirmeler yapmaya çalışıyoruz ve bu konuda iyi bir ivme kazandık. Daha üretecek birçok ürünümüz, yerlileştirecek veya yerli-iyileştirecek birçok şeyimiz olacak. Yenilikleri oluşturmaya çalışırken veya mevcutları gözden geçirirken piyasa tasarımı ve eşleştirme vb. Metotlarında uygulandığı DÜŞÜNCE DESTEK SİSTEMLERİ adı altında bazı çalışmalar yapmamız ve bu konuda Üniversitelerimizin, STK'larımızın birlikte hareket ederek, iktisatçısı, psikoloğu ve sosyoloğu gibi ihtisas sahipleri ile iyi bir başlangıç yapmasına ihtiyacımız var gibi. Bu konu sanırım sadece bu yazı ile anlaşılamayacak kadar kapsamlı ve belki de aynı başlıkla ikinci bir yazıyı hak ediyor. Çünkü belki biz bunlara basiret,cesaret,feraset gibi manalar katarak çok daha iyisini yapacağız.